Το αφήγημα του απερίγραπτου: Χιροσίμα: καλοκαιρινά λουλούδια του Χάρα Ταμίκι

Μεταφρασμένο από τα γαλ­λικά

Υπάρ­χουν γεγονότα στην ιστορία των αν­θρώπων που φαί­νεται να σημαδεύ­ουν το όριο αυ­τού που η γλώσσα μπορεί να εκ­φράσει. Η άβυσ­σος ανοί­γει, και οι λέξεις, γελοί­ες, φαί­νεται να υποχωρούν μπροστά στη φρίκη. Η Χιροσίμα εί­ναι μία από αυ­τές τις αβύσ­σους. Ωστόσο, μπροστά στο απερίγραπτο, κάποιοι ένιω­σαν το επιτακτικό καθήκον να καταθέσουν μαρ­τυρία, όχι για να εξηγήσουν, αλλά για να μην αφήσουν τη σιωπή να ολοκληρώσει το έργο της καταστροφής. Στην πρώτη γραμμή αυ­τών των φυλάκων στέκεται ο Χάρα Ταμίκι (1905-1951), επιζών, του οποίου οι αφηγήσεις που συγκεντρώθηκαν υπό τον τίτλο Χιροσίμα: καλοκαι­ρινά λου­λού­δια αποτελούν μία από τις ιδρυτικές πράξεις αυ­τού που η κριτική θα ονομάσει «λογοτεχνία της ατομικής βόμ­βας» (genbaku bungaku)¹Η «λογοτεχνία της ατομικής βόμ­βας» υποδηλώνει τα έργα που γεν­νήθηκαν από το τραύμα του 1945. Υποστηριζόμενο από επιζώντες όπως ο Χάρα Ταμίκι και η Ότα Γιόκο, αυτό το εί­δος για πολύ καιρό «κρίθηκε δευ­τερεύ­ον, τοπικό, ντοκου­μεντερίστικο» από τους λογοτεχνικούς κύκλους. Η δύναμή του έγκει­ται ακριβώς στην προσπάθειά του να διε­ρωτηθεί για «τα όρια της γλώσ­σας, τις αβεβαιότητές της, τις ελ­λεί­ψεις της» μπροστά στη φρίκη και να προσπαθήσει ταυ­τόχρονα να τις αναπληρώσει, όπως υπογραμ­μίζει η Catherine Pinguet.
Απορ­ριφθεί­σες μορ­φές:
Λογοτεχνία του ατόμου.
Gembaku bungaku.. Τριλογία «ενός κόσμου που δεν σταματά να καί­γεται»²Forest, Philippe, «Quelques fleurs pour Hara Tamiki» (Μερικά λου­λού­δια για τον Χάρα Ταμίκι), άρ­θρο που αναφέρ­θηκε., το έργο — που αποτελεί­ται από τα Προοί­μιο στην καταστροφή (Kaimetsu no jokyoku), Καλοκαι­ρινά λου­λού­δια (Natsu no hana) και Ερείπια (Haikyo kara) — αφηγεί­ται, σε τρεις χρόνους, το πριν, το κατά τη διάρ­κεια και το μετά.

Μια γραφή της έκρηξης

Για την Γκάλα Μαρία Φολάκο, το ύφος του Χάρα δεν εί­ναι αυτό μιας ελεγ­χόμενης γραφής: εί­ναι «μια κάθοδος στην εύ­θραυ­στη ψυχή ενός απελ­πισμένου αν­θρώπου» που αντιμετωπίζει φρικτά κατεστραμ­μένα τοπία, σχεδόν αγνώριστα, όπου του φαί­νεται αδύνατο να ξαναβρεί τα ίχνη της ζωής του όπως ήταν λίγες στιγ­μές πριν. Η δια­λυμένη γραφή του, που βυθίζει τον αναγνώστη στην ανησυχία και τη σύγ­χυση, έχει ως σκηνικό την ίδια τη Χιροσίμα σε κου­ρέλια, «εξαφανισμένη χωρίς να αφήσει ίχνη — εκτός από ένα εί­δος επίπεδης στρώσης από ερεί­πια, στάχτες, στραβωμένα, σκισμένα, δια­βρωμένα πράγ­ματα» για να επαναλάβουμε τα λόγια του Ρομπέρ Γκιγιάν, του πρώτου Γάλ­λου στον τόπο. Σε αυ­τόν τον καμβά ερήμωσης ο Χάρα προβάλ­λει άλ­λοτε αποσπάσματα δια­κοπτόμενων υπάρ­ξεων, άλ­λοτε θραύ­σματα μνήμης που έρ­χονται να γεμίσουν τα κενά μιας σχισμένης πραγ­ματικότητας.

Αυτή η αποδόμηση φτάνει στο αποκορύφωμά της στις ποι­ητικές παρεμ­βολές, όπου ο Χάρα καταφεύ­γει σε μια ιδιαί­τερη μορφή της ια­πωνικής — τα κατακάνα που συνήθως προορίζονται για ξένες λέξεις —, σαν η συνηθισμένη γλώσσα να είχε γίνει ανίκανη:

«Λαμπερά συντρίμ­μια
/ απλώνονται σε ένα απέραντο τοπίο
Διαυ­γείς στάχτες
Ποια εί­ναι αυτά τα καμένα σώματα με τις γυμνές σάρ­κες;
Παράξενος ρυθ­μός των σωμάτων νεκρών αν­θρώπων
Υπήρ­ξαν όλα αυ­τά;
Μπόρεσαν όλα αυτά να υπάρ­ξουν;
Μια στιγμή και μένει ένας γδαρ­μένος κόσμος»

Hara, Tamiki, Hiroshima : fleurs d’été : récits (Χιροσίμα: καλοκαι­ρινά λου­λού­δια: αφηγήσει­ς), μτ­φρ. από τα ια­πωνικά από τις Brigitte Allioux, Karine Chesneau και Rose-Marie Makino-Fayolle, Arles: Actes Sud, σειρά «Babel», 2007.

Ενώ ο Χάρα, μέσα στην κάμινο, υφίστατο αυτό το δαντικό θέαμα, οι σαστισμένοι δια­νοού­μενοι, στην άλλη άκρη του κόσμου, προσπαθού­σαν να σκεφτούν το γεγονός. Στις 8 Αυ­γού­στου 1945, ο Αλ­μπέρ Καμύ έγραφε στην Combat: «ο μηχανικός πολιτισμός μόλις έφτασε στον τελευ­ταίο βαθμό αγριότητας. Θα πρέπει να δια­λέξου­με, σε ένα περισ­σότερο ή λιγότερο κοντινό μέλ­λον, μεταξύ της συλ­λογικής αυ­τοκτονίας ή της έξυπνης χρήσης των επιστημονικών κατακτήσεων. Εν τω μεταξύ, επιτρέπεται να σκεφτούμε ότι υπάρ­χει κάποια αναί­δεια στο να εορ­τάζουμε έτσι μια ανακάλυψη που τίθεται πρώτα στην υπηρεσία της πιο τρομερής μανίας καταστροφής που ο άν­θρωπος έχει επιδεί­ξει»³Το κύριο άρ­θρο του Καμύ δημοσιεύ­τηκε στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας Combat μόλις δύο ημέρες μετά τον βομ­βαρ­δισμό και πριν από αυ­τόν του Ναγκασάκι. Προσφέρει το ακριβές αντίθετο της αντίδρασης ενός μεγάλου μέρους του τύπου, όπως η Le Monde που τίτλωσε την ίδια ημέρα «Μια επιστημονική επανάσταση». Πηγαί­νοντας ενάντια στους εν­θου­σια­σμούς της εποχής, ο Καμύ επιβάλ­λεται ως μία από τις πιο γρήγορες και διαυ­γείς νοη­μοσύνες τη στιγμή της έλευ­σης της πυρηνικής εποχής.. Ο Χάρα δεν φιλοσοφεί, δεί­χνει· και αυτό που δεί­χνει εί­ναι ακριβώς αυτή η «μανία καταστροφής» καρ­φωμένη σαν λεπίδα στη σάρκα των ίδιων των αν­θρώπων.

Μερικά λουλούδια στον πιο απέραντο τάφο

Η κεντρική αφήγηση, Καλοκαι­ρινά λου­λού­δια, ανοί­γει με ένα προσωπικό πέν­θος: «Βγήκα στην πόλη και αγόρασα λου­λού­δια, γιατί είχα αποφασίσει να πάω στον τάφο της γυναί­κας μου». Για τον Χάρα, το τέλος του κόσμου είχε ήδη αρ­χίσει ένα χρόνο πριν. Είχε χάσει τη γυναίκα του, τη Σανταέ — το πιο αγαπημένο του πρόσωπο — και, μαζί της, τις πιο αγνές απολαύ­σεις αυ­τής της ζωής. Η καταστροφή της 6ης Αυ­γού­στου 1945 δεν εί­ναι λοι­πόν μια ρήξη που ξεπετάγεται από το τίποτα, αλλά η τερατώδης ενίσχυση ενός προσωπικού δράματος, που αναμει­γνύεται με αυ­τό, το συλ­λογικό, των θυμάτων της ατομικής βόμ­βας και καταλήγει παραδόξως να γίνει ένας λόγος ύπαρ­ξης, μια επεί­γουσα ανάγκη να ει­πωθεί. «“Πρέπει να αφήσω όλα αυτά γραπτά”, είπα μέσα μου», δίνοντας στον εαυτό του το κου­ράγιο να ζήσει μερικά χρόνια ακόμα. Η γραφή του δεν εί­ναι πια απλώς ένας θρήνος ανάμεσα στα ερεί­πια· μετατρέπεται σε ένα μνημείο της Χιροσίμα, μερικά λου­λού­δια τοποθετημένα για την αιω­νιότητα στον πιο απέραντο τάφο· σε μια πράξη αντίστασης επίσης ενάντια στις σιω­πές, είτε επιβάλ­λονται από τη λογοκρισία των αμερικανικών δυνάμεων κατοχής⁴Μετά την παράδοση του 1945, οι αμερικανικές αρ­χές κατοχής θέσπισαν έναν Κώδικα Τύπου που απαγόρευε για αρ­κετά χρόνια τη διάδοση πληροφοριών και μαρ­τυριών πολύ ωμών σχετικά με τα αποτελέσματα των βομ­βαρ­δισμών, καθυστερώντας έτσι τη δημοσίευση πολ­λών έρ­γων, συμπεριλαμ­βανομένων αυ­τών του Χάρα. «Να υποφέρεις σιω­πηλά, λοι­πόν», συνοψίζει η ψυχολόγος Nayla Chidiac στο βιβλίο της L’Écriture qui guérit (Η γραφή που θεραπεύ­ει), που αφιε­ρώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στον Χάρα., είτε γεν­νιού­νται από τη διάκριση εναντίον των «ατομικοποι­ημένων» (hibakusha), των οποίων τα στίγ­ματα γεν­νού­σαν φόβο και απόρ­ριψη.

Σιωπή των νεκρών, σιωπή του Θεού

Αλλά αυτή η αποστολή που τον κρατούσε στη ζωή κατέληξε να τον συντρίψει. Το 1951, υπογράφει ένα αποχαι­ρετιστήριο σημεί­ωμα, στοι­χειω­μένος από το φάντασμα μιας νέας Χιροσίμα με το ξέσπασμα του πολέμου της Κορέας: «Εί­ναι και­ρός τώρα για μένα να εξαφανιστώ στο αόρατο, στην αιω­νιότητα πέρα». Λίγο μετά, ρίχνεται κάτω από ένα τρένο. Η τελευ­ταία του χει­ρονομία, όπως θα γράψει ο βραβευ­μένος με Νόμπελ Όε Κεν­ζαμπου­ρό, ήταν μια τελευ­ταία κραυγή δια­μαρ­τυρίας «ενάντια στην τυφλή ηλιθιότητα του αν­θρώπινου γένους».

Όταν οι φωνές των μαρ­τύρων σιω­πούν, η μνήμη καταφεύ­γει στα αντικεί­μενα που το έγκλημα άφησε πίσω του. Δεκαετίες αρ­γότερα, με αυτή την υλική μνήμη έρ­χεται αντιμέτωπος ο ιε­ρέας Μισέλ Κουάστ κατά την επίσκεψή του στο μου­σείο της ατομικής βόμ­βας. Εκεί τον εντυπωσιάζει η θέα «ρολογιών, εκ­κρεμών, ξυπνητηριών», με τους δεί­κτες τους για πάντα παγωμένους στις 8:15: «Ο χρόνος εί­ναι σε αναστολή». Αυτή η συγκλονιστική ει­κόνα εί­ναι ίσως η πιο ακριβής μεταφορά της προσπάθειας του Χάρα να αποκρυσταλ­λώσει τη μοι­ραία στιγ­μή. Εί­ναι η ίδια ει­κόνα που θα εμπνεύ­σει στον Κουάστ ένα λιτό ποί­ημα σε τέλεια αρ­μονία με το Χιροσίμα: καλοκαι­ρινά λου­λού­δια:

«Λαός δια­κοπείς, σβησμένος
/ σκόνη
/ σκιά
/ νύχτα
/ τίποτα
Σιωπή των νεκρών
Σιωπή του Θεού

Γιατί σιω­πάτε, οι νεκροί; Θέλω να ακούσω τη φωνή σας!
Φωνάξτε!
Ουρλιάξτε!
Πείτε μας ότι εί­ναι άδικο!
Πείτε μας ότι εί­μαστε τρελοί! […]
ΝΥΧΤΑ ΠΕΦΤΕΙ ΣΤΗ ΧΙΡΟΣΙΜΑ»

Quoist, Michel, À cœur ouvert (Με ανοι­χτή καρ­διά), Παρίσι: Les Éditions ouvrières, 1981.

Για περαιτέρω ανάγνωση

Γύρω από το Χιροσίμα: καλοκαιρινά λουλούδια

Αποσπάσματα

«Στην ακτή, στο ανάχωμα πάνω από την ακτή, παντού οι ίδιοι άν­δρες και οι ίδιες γυναί­κες, των οποίων οι σκιές αντανακλώνταν στο νερό. Αλλά τι άν­δρες, τι γυναί­κες…! Ήταν σχεδόν αδύνατο να αναγνωρίσεις έναν άν­δρα από μια γυναίκα τόσο πρησμένα, ζαρωμένα ήταν τα πρόσωπα. Τα μάτια στενεμένα σαν κλωστές, τα χεί­λη, αληθινές φλεγ­μονώδεις πληγές, το σώμα που υπέφερε παντού, γυμνοί, όλοι ανέπνεαν με αναπνοή εντόμου, απλωμένοι στο έδαφος, ψυχορ­ραγώντας. Καθώς προχωρού­σαμε, καθώς περ­νού­σαμε μπροστά τους, αυ­τοί οι άν­θρωποι με την ανεξήγητη όψη ικέτευαν με μια μικρή γλυκιά φωνή: “Νερό, σας παρακαλώ, νερό…”»

Hara, Tamiki, Hiroshima : fleurs d’été : récits (Χιροσίμα: καλοκαι­ρινά λου­λού­δια: αφηγήσει­ς), μτ­φρ. από τα ια­πωνικά από τις Brigitte Allioux, Karine Chesneau και Rose-Marie Makino-Fayolle, Arles: Actes Sud, σειρά «Babel», 2007.

Λήψεις

Ηχητικές εγγραφές

• Michel Pomarède και Gilles Mardirossian σχετικά με το Hiroshima : fleurs d’été (Χιροσίμα: καλοκαι­ρινά λου­λού­δια). (France Culture).

Βιβλιογραφία

• Camus, Albert, À Combat : éditoriaux et articles, 1944-1947 (Στη Combat: κύρια άρ­θρα και άρ­θρα, 1944-1947), Παρίσι: Gallimard, σειρά «Folio. Essais», 2013.
• Chidiac, Nayla, L’Écriture qui guérit : traumatismes de guerre et littérature (Η γραφή που θεραπεύ­ει: τραύ­ματα πολέμου και λογοτεχνία), Παρίσι: O. Jacob, 2025.
• Forest, Philippe, «Quelques fleurs pour Hara Tamiki» (Μερικά λου­λού­δια για τον Χάρα Ταμίκι) στο La Beauté du contresens : et autres essais sur la littérature japonaise (Η ομορ­φιά της παρανόη­σης: και άλλα δοκίμια για την ια­πωνική λογοτεχνία), Nantes: C. Defaut, σειρά «Allaphbed», 2005.
• Guillain, Robert, «Entretien avec le maire de Hiroshima» (Συνέντευξη με τον δήμαρχο της Χιροσίμα), France-Asie, τόμ. 5, αρ. 53, 1950, σ. 295-297.
• Guillain, Robert, Le Japon en guerre : de Pearl Harbor à Hiroshima (Η Ια­πωνία σε πόλεμο: από το Περλ Χάρ­μπορ στη Χιροσίμα), Παρίσι: Stock, 1979.
• Lucken, Michael, Les Japonais et la Guerre : 1937-1952 (Οι Ιάπωνες και ο Πόλεμος: 1937-1952), Παρίσι: Fayard, 2013.
• Lucken, Michael, «Les montres brisées : réflexion sur le temps d’après-guerre» (Τα σπασμένα ρολόγια: σκέψη για τον μεταπολεμικό χρόνο), Ebisu : études japonaises, αρ. 32, 2004, σ. 125-153. (Persée).
• Nishikawa, Nagao, Le Roman japonais depuis 1945 (Το ια­πωνικό μυθιστόρημα από το 1945), Παρίσι: Presses universitaires de France, σειρά «Écriture», 1988.
• Ôé, Kenzaburô, Moi, d’un Japon ambigu (Εγώ, από μια διφορού­μενη Ια­πωνία), μτ­φρ. από τα ια­πωνικά από τους René de Ceccatty και Ryôji Nakamura, Παρίσι: Gallimard, 2001.
• Ôé, Kenzaburô, Notes de Hiroshima (Σημειώσεις από τη Χιροσίμα), μτ­φρ. από τα ια­πωνικά από τη Dominique Palmé, Παρίσι: Gallimard, σειρά «Arcades», 1996.
• Pinguet, Catherine, «“Littérature de la bombe” : silences et dénis — Hiroshima-Nagasaki» («Λογοτεχνία της βόμ­βας»: σιω­πές και αρ­νήσεις — Χιροσίμα-Ναγκασάκι), Chimères, τόμ. 62, αρ. 3, 2006, σ. 89-118. (Περιο­δικό Chimères).
• Quoist, Michel, À cœur ouvert (Με ανοι­χτή καρ­διά), Παρίσι: Les Éditions ouvrières, 1981.