รุ่งอรุณแห่งญี่ปุ่นยุคกลางในมหากาพย์ของมัน
แปลจากภาษาฝรั่งเศส
ยุคเฮอันอันสงบสุข (794-1185) จบลงท่ามกลางเปลวเพลิงแห่งสงคราม หลังจากการต่อสู้อันดุเดือดอย่างที่หาได้ยาก สองตระกูลคู่แข่ง คือตระกูลไทระและตระกูลมินะโมะโตะ ได้ขับไล่ขุนนางในราชสำนักซึ่งไม่มีกองทัพหรือตำรวจที่เพียงพอออกไปทีละตระกูล และทำให้เกิดการถือกำเนิดของระบอบศักดินา ยุคกลางของญี่ปุ่นจึงเริ่มต้นขึ้น ช่วงเวลาแห่งการพลิกผันนี้รุนแรงมากจนกระทั่ง “ต้องไปค้นหาในยุคกลางของเยอรมนีจึงจะพบความสับสนวุ่นวายที่คล้ายคลึงกัน” ความประณีตงดงามของวรรณกรรมสตรีแห่งยุคเฮอันได้ถูกแทนที่ด้วยเรื่องเล่าอันห้าวหาญ เต็มไปด้วย “การลอบสังหาร” “กลอุบาย” “วีรกรรมอันน่าอัศจรรย์” และ “การแก้แค้นที่วางแผนมายาวนาน” – “แหล่งที่มาของความอึดอัดและความสับสนสำหรับนักประวัติศาสตร์”
พระสวดในมือและดาบที่เอว
จากความวุ่นวายนี้ได้ก่อเกิด “บันทึกนักรบ” (gunki monogatari) ซึ่งตั้งอยู่ที่จุดบรรจบของพงศาวดารประวัติศาสตร์ มหากาพย์แห่งชาติ และการทำสมาธิทางพุทธศาสนาอันลึกซึ้ง หน้าที่ของมันไม่ใช่ด้านวรรณกรรมตามความหมายที่เราเข้าใจ แต่เป็นด้านความทรงจำและจิตวิญญาณ: สิ่งสำคัญคือ “การปลอบประโลมวิญญาณของนักรบที่ล้มตายในการต่อสู้” และสำหรับผู้รอดชีวิต “การแสวงหาความหมายของเหตุการณ์อันวุ่นวายที่ทำให้ระเบียบเก่าสิ้นสุดลง” หน้าที่นี้ตกเป็นของ “พระนักดีดพิณบิวะ” (biwa hōshi หรือ biwa bōzu) กวีนักร้องที่มักจะตาบอด คล้ายกับนักกวีเร่ร่อนในอดีตของเรา พวกเขาเดินทางไปทั่วแผ่นดิน ขับขานวีรกรรมในอดีตด้วยน้ำเสียงราวกับร้องเพลง ห่มคลุมด้วยจีวรพระ อาจเพื่อให้ตนเองอยู่ภายใต้การคุ้มครองของวัดและสำนักสงฆ์ พวกเขาบรรเลงประกอบด้วยพิณสี่สาย คือ บิวะ1“เกิดในอาณาจักรเปอร์เซียและภูมิภาคใกล้เคียง บิวะแพร่กระจายไปยังเอเชียตะวันออกตามเส้นทางสายไหม ได้รับการพัฒนาในจีน มาถึงหมู่เกาะญี่ปุ่นประมาณศตวรรษที่ 8” Hyōdō, Hiromi, “Les moines joueurs de biwa (biwa hōshi) et Le Dit des Heike” (พระนักดีดบิวะ (biwa hōshi) และ เรื่องเล่าแห่งเฮเกะ) ใน Brisset, Claire-Akiko, Brotons, Arnaud และ Struve, Daniel (บรรณาธิการ), op. cit. ซึ่งเสียงประสานช่วยเน้นความเศร้าโศกของเรื่องเล่า
ในใจกลางของละครที่ศิลปินเหล่านี้ถ่ายทอดจากอาจารย์สู่ศิษย์ มีไตรภาคพื้นฐานที่บอกเล่าการต่อสู้ฆ่าฟันกันเองซึ่งทำให้หมู่เกาะก้าวเข้าสู่ยุคใหม่: เรื่องเล่าแห่งโฮเง็น2รูปแบบที่ถูกปฏิเสธ:
Récit des troubles de l’ère Hogen (เรื่องเล่าความวุ่นวายแห่งยุคโฮเง็น).
La Chronique des Hogen (พงศาวดารโฮเง็น).
Récit de l’ère Hōgen (เรื่องเล่าแห่งยุคโฮเง็น).
Histoire de la guerre de l’époque Hōgen (ประวัติศาสตร์สงครามสมัยโฮเง็น).
Hōghen monogatari.
Hōghenn monogatari. เรื่องเล่าแห่งเฮจิ3รูปแบบที่ถูกปฏิเสธ:
Épopée de la rébellion de Heiji (มหากาพย์การกบฏเฮจิ).
La Chronique des Heigi (พงศาวดารเฮงิ).
Récit de l’ère Heiji (เรื่องเล่าแห่งยุคเฮจิ).
Récits de la guerre de l’ère Heiji (เรื่องเล่าสงครามยุคเฮจิ).
Heïdji monogatari.
Heizi monogatari. และที่มีชื่อเสียงที่สุด เรื่องเล่าแห่งเฮเกะ4รูปแบบที่ถูกปฏิเสธ:
Le Dit des Heikke (เรื่องเล่าแห่งเฮอิกเกะ).
L’Aventure d’Heike (การผจญภัยของเฮเกะ).
Histoire des Heike (ประวัติเฮเกะ).
Contes du Heike (นิทานเฮเกะ).
Contes des Heike (นิทานของเฮเกะ).
La Chronique des Heiké (พงศาวดารเฮเกะ).
La Chronique de Heiké (พงศาวดารของเฮเกะ).
Chroniques du clan Heike (พงศาวดารตระกูลเฮเกะ).
La Geste de la maison des Héï (วีรกรรมแห่งตระกูลเฮอิ).
Geste de la famille des Hei (วีรกรรมตระกูลเฮ).
Histoire de la famille des Hei (ประวัติตระกูลเฮ).
Histoire de la famille Heiké (ประวัติตระกูลเฮเกะ).
Histoire de la maison des Taira (ประวัติราชวงศ์ไทระ).
Histoire de la famille des Taïra (ประวัติตระกูลไทระ).
Récit de l’histoire des Taira (เรื่องเล่าประวัติศาสตร์ไทระ).
Roman des Taira (นวนิยายไทระ).
La Geste des Taïra (วีรกรรมไทระ).
Feike no monogatari. สองเรื่องแรกแม้อาจดูธรรมดาในการบรรยายว่าตระกูลไทระและมินะโมะโตะค่อยๆ แทรกซึมเข้าสู่อำนาจทางทหารจนได้อิทธิพลเด็ดขาดในกิจการราชสำนักอย่างไร แต่ก็ได้เตรียมละครที่จะมาถึงและมี “ความรู้สึกต่อความไม่จีรัง” (mono no aware) ซึ่งจะพบการแสดงออกที่สมบูรณ์ที่สุดใน เรื่องเล่าแห่งเฮเกะ:
“โลกที่เราอาศัยอยู่
มีการดำรงอยู่เพียงเท่า
กับแสงจันทร์
ที่สะท้อนในน้ำ
ที่ตักด้วยอุ้งมือ”Le Dit de Hōgen; Le Dit de Heiji (เรื่องเล่าแห่งโฮเง็น; เรื่องเล่าแห่งเฮจิ), แปลจากภาษาญี่ปุ่นโดย René Sieffert, ปารีส: Publications orientalistes de France, 1976; พิมพ์ซ้ำ Lagrasse: Verdier, coll. “Verdier poche”, 2007.
ความไม่จีรังในฐานะชะตากรรม
เรื่องเล่าแห่งเฮเกะ เป็นผลงานขนาดใหญ่ เป็น อีเนียด ที่แท้จริงของการต่อสู้ภายในและสงครามอันดุเดือดที่ฉีกทั้งสองตระกูล จุดสุดยอดคือการต่อสู้ที่ดัน-โนะ-อุระ (25 เมษายน 1185) แต่กลับแตกต่างอย่างสิ้นเชิงจากประเพณีตะวันตก แทนที่จะเปิดด้วย arma virumque (อาวุธและมนุษย์) อย่างเวอร์จิล พงศาวดารญี่ปุ่นกลับเตือนถึง “ความไม่จีรังของทุกสิ่ง” ตั้งแต่บรรทัดแรก: “ผู้หยิ่งผยองย่อมไม่ยั่งยืน ดุจดังความฝันในคืนฤดูใบไม้ผลิ” ตัวละครทั้งผู้ยิ่งใหญ่และผู้ต่ำต้อย ต่างถูกพัดพาไปด้วยกระแสน้ำวนเดียวกัน แสดงให้เห็นอย่างชัดเจนว่า ตามคำกล่าวของบอสซูเอต์:
“เวลาจะมาถึงเมื่อชายผู้นี้ที่ดูยิ่งใหญ่ในสายตาท่านจะไม่มีอีกต่อไป เมื่อเขาจะเป็นเหมือนเด็กที่ยังไม่เกิด เมื่อเขาจะไม่เป็นอะไรเลย […] ข้ามาเพียงเพื่อเติมจำนวน แต่ก็ไม่มีใครต้องการข้า; […] เมื่อข้ามองอย่างใกล้ชิด ดูเหมือนว่าเป็นความฝันที่เห็นตัวเองอยู่ที่นี่ และทุกสิ่งที่ข้าเห็นเป็นเพียงภาพลวงตาอันไร้สาระ: Præterit enim figura hujus mundi (เพราะมันผ่านไป โลกนี้ตามที่เราเห็น)51 โครินธ์ 7,31 (La Bible: traduction officielle liturgique (พระคัมภีร์: คำแปลพิธีกรรมอย่างเป็นทางการ)).”
Bossuet, Jacques Bénigne, Œuvres complètes (ผลงานรวม), เล่ม IV, ปารีส: Lefèvre; Firmin Didot frères, 1836.
ดังนั้น เรื่องเล่าแห่งเฮเกะ จึงคล้ายกับการเทศนาอย่างต่อเนื่อง ซึ่งความผันผวนทั้งหมดในชีวิตของวีรบุรุษใช้เพื่อแสดงให้เห็นกฎแห่งความไม่จีรัง (mujō) และความไร้สาระของเกียรติยศของมนุษย์ กรณีของไทระ โนะ ทาดาโนริ (1144-1184) เป็นตัวอย่างที่ชัดเจนในเรื่องนี้ เมื่อถูกศัตรูจู่โจม เขาเอาชนะคู่ต่อสู้ได้ แต่ข้ารับใช้คนหนึ่งของฝ่ายตรงข้ามเข้ามาขวางและฟันแขนขวาของเขาขาดที่ข้อศอก รู้ว่าจุดจบมาถึงแล้ว ทาดาโนริหันไปทางตะวันตกและกล่าวนามพระพุทธด้วยเสียงหนักแน่นถึงสิบครั้งก่อนจะถูกตัดศีรษะ ติดกับกระบอกลูกธนูของเขาพบบทกวีอำลานี้:
“ถูกพัดพาไปด้วยความมืด
ข้าจะพักใต้
กิ่งไม้
มีเพียงดอกไม้
จะต้อนรับข้าคืนนี้”Hoffmann, Yoel, Poèmes d’adieu japonais: anthologie commentée de poèmes écrits au seuil de la mort (บทกวีอำลาของญี่ปุ่น: กวีนิพนธ์พร้อมคำอธิบายที่เขียนขณะใกล้ตาย), แปลจากภาษาอังกฤษโดย Agnès Rozenblum, Malakoff: A. Colin, 2023.
มรดกที่คลุมเครือ
อารมณ์ทางพุทธศาสนานี้ที่ซึมซาบแม้กระทั่งฉากที่นองเลือดที่สุด ก็ยังไม่เพียงพอที่จะยกระดับการบรรยายที่อาจดูช้า สม่ำเสมอ และซ้ำซากสำหรับจิตใจที่ถูกหล่อหลอมด้วยสุนทรียศาสตร์ตะวันตก เหมือนกับเสียงระฆังของวัดกิออน จังหวะของเรื่องเล่านั้นสม่ำเสมอ สม่ำเสมอเกินไป และค่อนข้างน่าเบื่อ ข้าเสียใจที่เรื่องเล่าอันมีชื่อเสียงเช่นนี้ไม่ได้พบกวีที่มีชื่อเสียงเท่าเทียมกันที่จะตรึงมันไว้ตลอดกาล ที่พวกมันขาดโฮเมอร์ที่จะให้ความหลากหลายและความยืดหยุ่นที่น่าชื่นชมตลอดกาล
ดังที่จอร์จ บูสเกต์กล่าวไว้ วีรบุรุษของโฮเมอร์มักมี “ความร่าเริงหรือความอ่อนแอแปลกๆ ที่ทำให้เราสัมผัสถึงความเป็นมนุษย์ของพวกเขา ขณะที่วีรบุรุษของไทระไม่เคยหยุดที่จะเป็นแบบแผนและเย็นชา” ในขณะที่นักเล่าเรื่องชาวกรีกผู้ไร้เดียงสามักปล่อยให้รอยยิ้มอันคลุมเครือและละเอียดอ่อนแทรกผ่านคำพูดเสมอ “นักขับลำนำชาวญี่ปุ่นไม่เคยละทิ้งน้ำเสียงมหากาพย์และท่าทางที่เคร่งขรึม” ที่ “ซึ่งการแสดงออกอย่างร่าเริงของนักกวีดังก้องราวกับแตรวง ที่นี่ได้ยินเพียงสำเนียงเศร้าโศกของชาวพุทธผู้ผิดหวัง: ’นักรบผู้กล้าหาญก็จบลงด้วยการล้มครืนไม่ต่างจากฝุ่นในสายลม’”
