In de marge van dromen: De Spoken van Ueda Akinari

Vertaald uit het Frans

Het is in de marge, vaak, dat de meest bijzondere genieën zich nestelen. Zoon van een onbekende vader en een te bekende moeder — een courtisane uit de plezierwijk —, zag Ueda Akinari (1734-1809)¹ zijn moeder slechts één keer, toen hij al volwassen man en beroemd schrijver was. Geadopteerd door een koopmansfamilie uit Osaka, werd zijn bestaan getekend door deze oorspronkelijke schande waarop zijn vijanden hem niet spaarden aan te vallen: « Mijn vijanden zeggen over mij: het is een herbergkind; erger nog, het is een of andere telg van een uitgerangeerde souteneur! Waarop ik antwoord: […] in ieder geval ben ik in mijn berg de enige generaal en ken ik daar mijns gelijke niet ». Daarbij kwam een misvorming aan zijn vingers² die hem de perfecte kalligrafie verbood en hem paradoxaal genoeg, hij de trotse jonge man weinig geneigd tot de handel, richtte op een onvermoeibare intellectuele en literaire zoektocht. Uit dit ruwe bestaan, uit deze rauwe gevoeligheid, zou zijn meesterwerk geboren worden, de Verhalen van regen en maan (Ugetsu monogatari)³.

Van bronnen en dromen

Gepubliceerd in 1776, markeren deze negen fantastische verhalen een keerpunt in de literatuur van het Edo-tijdperk. Akinari, brekend met de « verhalen van de drijvende wereld », een frivool genre toen in zwang, luidt de stijl in van de yomihon, of « leesboek », dat zich richt op een ontwikkeld publiek, waaraan het een ruimte van droom en verpozing biedt. De originaliteit van zijn aanpak ligt in een meesterlijke synthese tussen de Chinese verteltraditities en het Japanse literaire erfgoed. Hoewel hij overvloedig put uit de verzamelingen fantastische verhalen van de Ming- en Qing-dynastieën, zoals de Verhalen bij het doven van de kaars (Jiandeng xinhua), beperkt hij zich nooit tot een simpele vertaling of slaafse bewerking. Elk verhaal is volledig verjapanst, getransponeerd naar een nationaal historisch en geografisch kader en, vooral, getransfigureerd door een unieke melancholie.

Aan de continentale bronnen mengt Akinari met volmaakte kunst de reminiscenties van de klassieke literatuur van zijn land. De invloed van het nō-theater is overal voelbaar, niet alleen in de gebaren en fysionomiën — wraakzuchtige geesten, geesten van krijgers, radeloze verliefden —, maar ook in de compositie zelf van de verhalen, die kundig de verwijdering van de wereld en de dramatische progressie doseren tot aan de verschijning van het bovennatuurlijke. Evenzo is het elegante en bloemrijke proza (gabun) een vibrerende hulde aan de gouden eeuw van het Heian-tijdperk, en in het bijzonder aan het Verhaal van Genji (Genji monogatari).

Een spookachtige menselijkheid

Wat opvalt in de Verhalen van regen en maan, is dat de wereld van de geesten nooit helemaal gescheiden is van die van de levenden. Verre van simpele monsters te zijn, zijn de geesten van Akinari begiftigd met een complexe persoonlijkheid, vaak rijker en origineler dan die van de mensen die zij komen achtervolgen. Hun verschijningen worden gemotiveerd door krachtige menselijke gevoelens: trouw tot voorbij de dood, verraden liefde, verterende jaloezie of onuitblusbare haat. Het spook is vaak slechts de verlenging van een passie die zich niet heeft kunnen bevredigen of sussen in de aardse wereld. Zijn stem, komend van gene zijde, spreekt tot ons met een verontrustende moderniteit over onszelf.

Zo is er Miyagi, de verlaten echtgenote die, in Het huis in het riet, zeven jaar wacht op de terugkeer van haar man die fortuin ging maken. Gestorven van uitputting en verdriet, verschijnt zij hem een laatste nacht voordat zij niets meer is dan een grafheuvel waarop men dit hartverscheurende gedicht vindt:

« Het was dus zo,
Ik wist het en toch wiegde
Mijn hart zich in illusies:
In deze wereld, tot op deze dag,
Was dat dan het leven dat ik heb geleefd? »

Ueda, Akinari. Contes de pluie et de lune (Verhalen van regen en maan) (Ugetsu monogatari), vert. uit het Japans door René Sieffert. Parijs: Gallimard, coll. « Connaissance de l’Orient. Série japonaise », 1956.

Het fantastische bij Akinari is dus niet een simpele veer van de verschrikking; het is de vergrootglas van de kwellingen van de ziel. De geesten komen de levenden herinneren aan hun tekortkomingen, het morele gevolg van hun daden. De wraak van een bedrogen echtgenote of de loyaliteit van een vriend die zich de dood geeft om zijn belofte te houden zijn evenzovele parabels over de kracht van verbintenissen en de noodlottigheid van passies.

De Ciseleur van chimères

De stijl van Akinari is zonder twijfel wat het werk zijn duurzaamheid verleent. Hij verenigt de adeldom van de klassieke taal met een gevoel voor ritme geërfd van het nō, en creëert een bijzondere muziek die de lezer betovert. De titel zelf, Ugetsu, « regen en maan », vertaalt deze betoverende melodie in een beeld — dat van een maneschijn die vertroebelt bij het gefluister van een fijne regen, een ideaal kader scheppend voor de manifestaties van het bovennatuurlijke, een spectrale wereld waar de grenzen tussen droom en werkelijkheid vervagen.

Onafhankelijk kunstenaar, besteedde Akinari bijna tien jaar aan het polijsten van zijn meesterwerk, teken van het belang dat hij eraan hechtte. Een intellectuele onafhankelijkheid die zich ook manifesteerde in zijn heftige polemieken met de andere grote geleerde van zijn tijd, Motoori Norinaga, nationalist avant la lettre. Terwijl deze laatste de voorouderlijke mythen van Japan tot « de enige waarheid » verhief, bespotte Akinari dit ideaal door te beweren dat « in elk land de geest van de natie zijn stank is ». Zo heeft deze zoon van een courtisane, door de enkele kracht van zijn kunst, zich weten op te dringen als een centrale figuur, een « perfecte anarchist »⁴ die, door met conventies te spelen, het fantastische verhaal tot een ongekende graad van verfijning heeft gebracht. Zijn eigenaardigheden, die van bijzondere moed getuigden in een Japanse samenleving die conformiteit tot hoogste deugd verhief, konden niet anders dan Yukio Mishima fascineren, die in Het moderne Japan en de samoerai-ethiek (Hagakure nyūmon) bekent het werk van Akinari « tijdens de bombardementen » bij zich te hebben gedragen en vooral diens « opzettelijk anachronisme » te hebben bewonderd. De Verhalen van regen en maan zijn niet alleen een anthologie van het genre; ze zijn een herontdekt beeld van het verhaal op Japanse wijze, waar het wonderbaarlijke en het macabere wedijveren met de meest delicate poëzie, de lezer achterlatend onder de duurzame betovering van een vreemde en prachtige droom.

Om verder te gaan

Rond Verhalen van regen en maan

Citaten

« Isora, de dochter van Kasada, van de dag dat zij (in haar nieuwe familie) was getreden, vroeg op en laat naar bed, verliet gewoonlijk de zijde van haar schoonouders niet; zij had het karakter van haar man gewogen, en paste zich van ganser harte toe hem te dienen; ook voelden de echtgenoten Izawa, getroffen door haar gehechtheid aan haar kinderlijke plichten, zich buiten zichzelf van vreugde; Shôtarô, van zijn kant, waardeerde haar goede wil, en leefde met haar in goede verstandhouding. Echter, tegen de slechte neigingen van een egoïst, wat te doen? Vanaf een zeker moment raakte hij volledig in de ban van een courtisane, een zekere Sode genaamd, uit Tomo-no-tsu⁵; hij eindigde ermee haar vrij te kopen, richtte voor haar een huis in in een naburig dorp, en bracht dagen en dagen door zonder naar huis terug te keren. »

Ueda, Akinari. Contes de pluie et de lune (Verhalen van regen en maan) (Ugetsu monogatari), vert. uit het Japans door René Sieffert. Parijs: Gallimard, coll. « Connaissance de l’Orient. Série japonaise », 1956.

Downloads

Geluidsopnamen

Jean Douchet, René Sieffert, Daniel Serceau en Danielle Elisseeff over Verhalen van regen en maan. (France Culture).

Bibliografie

Guillamaud, Jean. Histoire de la littérature japonaise (Geschiedenis van de Japanse literatuur). Parijs: Ellipses, coll. « Littératures. Série Littératures du monde », 2008.
Humbertclaude, Pierre. « Essai sur la vie et l’œuvre de Ueda Akinari (1734-1809) » (« Essay over het leven en werk van Ueda Akinari (1734-1809) »). Monumenta nipponica, vol. 3, nr. 2 (juli 1940), p. 458-479; vol. 4, nr. 1 (jan. 1941), p. 102-123; vol. 4, nr. 2 (juli 1941), p. 454-464; vol. 5, nr. 1 (jan. 1942), p. 52-85. (Tijdschrift Monumenta nipponica).
Katō, Shūichi. Histoire de la littérature japonaise (Geschiedenis van de Japanse literatuur), deel II, vert. uit het Japans door Ernest Dale Saunders. Parijs: Fayard; Intertextes, 1986.
Lachaud, François. « Takada Mamoru: Edo bungaku no kyokō to keishō (Fiction et Représentation dans la littérature d’Edo) » (« Takada Mamoru: Edo bungaku no kyokō to keishō (Fictie en Representatie in de literatuur van Edo) »). Bulletin de l’École française d’Extrême-Orient, deel LXXXVIII, 2001, p. 430-438. (Persée).
Macé, Mieko. « Histoires fantastiques: Akinari Ueda, “Contes de pluie et de lune” (1776) » (« Fantastische verhalen: Akinari Ueda, “Verhalen van regen en maan” (1776) »). Le Point Références, nr. 80, p. 44-45.
Picone, Mary. « Ombres japonaises: L’Illusion dans les contes de revenants (1685-1989) » (« Japanse schaduwen: De Illusie in de spokenverhalen (1685-1989) »). L’Homme, 1991, deel XXXI, nr. 117, p. 122-150. (Persée).
Sieffert, René. La Littérature japonaise (De Japanse literatuur). Parijs: Publications orientalistes de France, 1973.
Struve, Daniel en Tschudin, Jean-Jacques. La Littérature japonaise (De Japanse literatuur). Parijs: Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je? », 2008.