Η Αυγή της μεσαιωνικής Ιαπωνίας στα έπη της

Μεταφρασμένο από τα γαλ­λικά

Η ει­ρηνική περίοδος Χεϊάν (794-1185) έληξε μέσα σε πυρ­καγιά. Στο τέλος μαχών σπάνιας βιαιότητας, δύο αντίπαλοι οί­κοι, οι Ταΐρα και οι Μιναμότο, εκτόπισαν δια­δοχικά την αυ­λική αριστοκρατία, η οποία δεν διέθετε ούτε επαρκή στρατό ούτε αστυνομία, και προκάλεσαν την έλευση του φεου­δαρ­χικού καθεστώτος. Αρ­χίζει τότε ο ια­πωνικός Μεσαί­ωνας. Αυτή η περίοδος ανατροπών ήταν τέτοια που «θα έπρεπε να ψάξουμε στον γερ­μανικό Μεσαί­ωνα για να βρούμε παρόμοια σύγ­χυση». Στη λεπτότητα της γυναι­κείας λογοτεχνίας του Χεϊάν δια­δέχθηκαν, έκτοτε, αν­δρικές αφηγήσεις, γεμάτες «δολοφονίες», «δολιότητες», «θαυ­μαστά κατορ­θώματα» και «εκ­δικήσεις μακρόχρονα προε­τοι­μασμένες» — «πηγή αμηχανίας και ταραχής για τους ιστορικούς».

Με το Κομποσκοίνι στο χέρι και το Σπαθί στη ζώνη

Από αυτή την αναταραχή γεν­νήθηκαν τα «πολεμικά διηγήματα» (gunki monogatari), που βρίσκονται στη δια­σταύ­ρωση του ιστορικού χρονικού, του εθνικού έπους και ενός βαθιού βου­διστικού στοχασμού. Η λει­τουρ­γία τους ήταν άλ­λωστε λιγότερο λογοτεχνική, με την έν­νοια που την εν­νοούμε εμείς, παρά μνημονική και πνευ­ματική: επρόκειτο πρωτίστως «να κατευ­νάσουν […] τις ψυχές των πολεμιστών που χάθηκαν στις μάχες» και, για τους επιζώντες, «να αναζητήσουν ένα νόημα στα χαοτικά γεγονότα που έθεσαν τέλος στην παλαιά τάξη». Αυτή η λει­τουρ­γία ανήκε στους «μοναχούς του biwa» (biwa hôshi ή biwa bôzu), ραψωδούς γενικά τυφλούς. Όμοιοι με τους τροβαδού­ρους μας του παρελ­θόντος, διέσχιζαν τη χώρα, απαγ­γέλ­λοντας με μελωδική φωνή τα κατορ­θώματα του παρελ­θόντος. Ντυμένοι με μοναστικό ράσο, αναμ­φίβολα για να τοποθετηθούν υπό την προστασία των ναών και των μοναστηριών, συνόδευαν τον εαυτό τους με το τετράχορδο λαούτο τους, το biwa¹«Γεν­νημένο στο βασίλειο της Περ­σίας και τις γει­τονικές περιο­χές του, το biwa δια­δόθηκε στην Ανατολική Ασία κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού. Τελειο­ποι­ημένο στην Κίνα, έφτασε στο ια­πωνικό αρ­χιπέλαγος περί τον 8ο αιώνα». Hyôdô, Hiromi, «Les moines joueurs de biwa (biwa hôshi) et Le Dit des Heike» (Οι μοναχοί παί­κτες του biwa (biwa hôshi) και Το Διήγημα των Χεϊκέ) στο Brisset, Claire-Akiko, Brotons, Arnaud και Struve, Daniel (επιμ.), op. cit., του οποίου οι συγ­χορ­δίες τόνιζαν τη μελαγ­χολία της αφήγησης.

Στην καρ­διά του ρεπερ­τορίου που αυ­τοί οι καλ­λιτέχνες μετέδιδαν από δάσκαλο σε μαθητή, μια θεμελιώδης τριλογία ανιχνεύει τους αδελ­φοκτόνους αγώνες που έκαναν το αρ­χιπέλαγος να περάσει σε μια νέα εποχή: Το Διήγημα του Χόγκεν (Hôgen monogatari)²Απορ­ριφθεί­σες μορ­φές:
Récit des troubles de l’ère Hogen (Αφήγηση των ταραχών της εποχής Χόγκεν).
La Chronique des Hogen (Το Χρονικό των Χόγκεν).
Récit de l’ère Hôgen (Αφήγηση της εποχής Χόγκεν).
Histoire de la guerre de l’époque Hôgen (Ιστορία του πολέμου της εποχής Χόγκεν).
Hôghen monogatari.
Hôghenn monogatari., Το Διήγημα του Χέιτζι (Heiji monogatari)³Απορ­ριφθεί­σες μορ­φές:
Épopée de la rébellion de Heiji (Έπος της εξέγερ­σης του Χέιτζι).
La Chronique des Heigi (Το Χρονικό των Χέιγκι).
Récit de l’ère Heiji (Αφήγηση της εποχής Χέιτζι).
Récits de la guerre de l’ère Heiji (Αφηγήσεις του πολέμου της εποχής Χέιτζι).
Heïdji monogatari.
Heizi monogatari., και το πιο διάσημο απ’ όλα, Το Διήγημα των Χεϊκέ (Heiké monogatari)⁴Απορ­ριφθεί­σες μορ­φές:
Le Dit des Heikke (Το Διήγημα των Χέικ­κε).
L’Aventure d’Heike (Η Περιπέτεια του Χεϊκέ).
Histoire des Heike (Ιστορία των Χεϊκέ).
Contes du Heike (Παραμύθια του Χεϊκέ).
Contes des Heike (Παραμύθια των Χεϊκέ).
La Chronique des Heiké (Το Χρονικό των Χεϊκέ).
La Chronique de Heiké (Το Χρονικό του Χεϊκέ).
Chroniques du clan Heike (Χρονικά της φυλής Χεϊκέ).
La Geste de la maison des Héï (Τα Κατορ­θώματα του οί­κου των Χέι).
Geste de la famille des Hei (Κατορ­θώματα της οι­κογένειας των Χέι).
Histoire de la famille des Hei (Ιστορία της οι­κογένειας των Χέι).
Histoire de la famille Heiké (Ιστορία της οι­κογένειας Χεϊκέ).
Histoire de la maison des Taira (Ιστορία του οί­κου των Ταΐρα).
Histoire de la famille des Taïra (Ιστορία της οι­κογένειας των Ταΐρα).
Récit de l’histoire des Taira (Αφήγηση της ιστορίας των Ταΐρα).
Roman des Taira (Μυθιστόρημα των Ταΐρα).
La Geste des Taïra (Τα Κατορ­θώματα των Ταΐρα).
Feike no monogatari.. Τα δύο πρώτα, αν και μπορεί να φαί­νονται πεζά περιγράφοντας πώς οι Ταΐρα και οι Μιναμότο ει­σχωρούν σιγά-σιγά στη στρατιω­τική εξου­σία μέχρι να αποκτήσουν αποφασιστική επιρ­ροή στις υποθέσεις της αυ­λής, δεν παύ­ουν να προε­τοι­μάζουν το επερ­χόμενο δράμα και περιέχουν ήδη αυτή την «ευαι­σθησία στο εφήμερο» (mono no aware) που θα βρει στο Το Διήγημα των Χεϊκέ την πιο ολοκληρωμένη έκ­φρασή της:

«Ο κόσμος όπου ζούμε
Δεν έχει ύπαρξη περισ­σότερο
Από ακτίνα σελήνης
Που αντανακλάται στο νερό
Αντλημένο στην κοι­λότητα του χεριού.»

Le Dit de Hôgen ; Le Dit de Heiji (Το Διήγημα του Χόγκεν· Το Διήγημα του Χέιτζι), μετάφρ. από τα ια­πωνικά René Sieffert, Παρίσι: Publications orientalistes de France, 1976· επανέκδ. Lagrasse: Verdier, σειρά «Verdier poche», 2007.

Η Παροδικότητα ως πεπρωμένο

Μνημειώδες έρ­γο, πραγ­ματική Αινειάδα των εμ­φυλίων αγώνων και των σκληρών πολέμων που διέσχισαν τους δύο οί­κους, με αποκορύφωμα τη μάχη του Νταν-νο-ούρα (25 Απριλίου 1185), το Το Διήγημα των Χεϊκέ απομακρύνεται ωστόσο ριζικά από τη δυτική παράδοση. Αντί να ανοί­γει, με τον τρόπο του Βιρ­γιλίου, με τα arma virumque (τα όπλα και τον άν­δρα), το ια­πωνικό χρονικό υπεν­θυμίζει από την πρώτη του γραμμή «την παροδικότητα όλων των πραγ­μάτων»: «Ο υπερήφανος, βεβαί­ως, δεν διαρ­κεί, ακριβώς όμοιος με το όνειρο μιας ανοι­ξιάτικης νύχτας». Οι χαρακτήρες, μεγάλοι ή ταπει­νοί, παρασύρονται όλοι από την ίδια δίνη, απει­κονίζοντας διαρ­κώς ότι, σύμ­φωνα με τη φράση του Μποσ­συέ:

«Θα έρ­θει ο και­ρός που αυ­τός ο άν­θρωπος που σας φαι­νόταν τόσο μεγάλος δεν θα υπάρ­χει πια, όπου θα εί­ναι όπως το παιδί που δεν έχει γεν­νηθεί ακόμη, όπου δεν θα εί­ναι τίποτα. […] Δεν ήρθα παρά για να κάνω αριθ­μό, ακόμη δεν με εί­χαν ανάγκη· […] όταν κοι­τάζω από κοντά, μου φαί­νεται ότι εί­ναι όνειρο να βλέπω τον εαυτό μου εδώ, και ότι όλα όσα βλέπω δεν εί­ναι παρά μάταια ομοιώματα: Præterit enim figura hujus mundi (Γιατί περ­νάει, αυ­τός ο κόσμος όπως τον βλέπου­με)⁵Α΄ Κορ 7,31 (La Bible : traduction officielle liturgique - Η Βίβλος: επίσημη λει­τουρ­γική μετάφραση).».

Bossuet, Jacques Bénigne, Œuvres complètes (Άπαντα), τ. IV, Παρίσι: Lefèvre· Firmin Didot frères, 1836.

Έτσι, το Το Διήγημα των Χεϊκέ μοιάζει με ένα συνεχές κήρυγ­μα, όπου όλες οι περιπέτειες της ζωής των ηρώων χρησιμεύ­ουν για να απει­κονίσουν αυ­τόν τον νόμο της παροδικότητας (mujô) και τη ματαιότητα των αν­θρώπων δόξων. Η περίπτωση του Ταΐρα νο Τανταμόρι (1144-1184) εί­ναι από αυτή την άποψη υποδειγ­ματική. Αιφ­νιδια­σμένος από τον εχθρό, κυριαρ­χεί τον αντίπαλό του, αλλά ένας οποιοσ­δήποτε υπηρέτης του τελευ­ταίου επεμ­βαί­νει και του κόβει το δεξί χέρι στη ρίζα του αγκώνα. Γνωρίζοντας ότι ήρθε το τέλος του, ο Τανταμόρι στρέφεται προς τη δύση και επικαλεί­ται με σταθερή φωνή, δέκα φορές, τον Βούδα πριν αποκεφαλιστεί. Προσαρ­τημένο στη φαρέτρα του, βρέθηκε αυτό το αποχαι­ρετιστήριο ποί­ημα:

«Παρασυρ­μένος από τα σκοτάδια
Θα στεγαστώ κάτω από
Τα κλαδιά ενός δέντρου.
Μόνο τα λου­λού­δια
Θα με υποδεχτούν απόψε.»

Hoffmann, Yoel, Poèmes d’adieu japonais : anthologie commentée de poèmes écrits au seuil de la mort (Ια­πωνικά αποχαι­ρετιστήρια ποι­ήματα: σχολια­σμένη αν­θολογία ποι­ημάτων γραμ­μένων στο κατώφλι του θανάτου), μετάφρ. από τα αγ­γλικά Agnès Rozenblum, Malakoff: A. Colin, 2023.

Μια μετριοπαθής μεταγενέστερη υποδοχή

Αυτή η βου­διστική ευαι­σθησία, που δια­ποτίζει ακόμη και τις πιο αι­ματηρές σκηνές, δεν αρ­κεί ωστόσο πάντα να ανυψώσει μια αφήγηση που μπορεί να φαί­νεται αρ­γή, κανονική, ομοιόμορφη στα πνεύ­ματα που έχουν δια­μορ­φωθεί στη δυτική αι­σθητική. Όμοια με τον ήχο της καμπάνας του Γκιόν, η πορεία των διηγημάτων εί­ναι κανονική, πολύ κανονική μάλιστα, και κάπως μονότονη. Λυπάμαι που αφηγήσεις τόσο διάσημες δεν βρήκαν έναν εξίσου διάσημο ποι­ητή που θα τις είχε καθηλώσει για πάντα· που τους έλειψε ένας Όμηρος που θα τους είχε δώσει μια ποι­κιλία, μια ευ­ελιξία αιώνια θαυ­μαστές.

Όπως σημειώνει ο Georges Bousquet, οι ομηρικοί ήρωες έχουν συχνά «ευ­θυμίες ή παράξενες αδυναμίες που μας κάνουν να αγ­γίξουμε με το δάχτυλο την αν­θρωπιά τους· εκεί­νοι των Ταΐρα δεν παύ­ουν ποτέ να εί­ναι συμ­βατικοί και ψυχροί». Ενώ ο αφελής έλ­ληνας αφηγητής αφήνει πάντα να δια­φαί­νεται ένα αόριστο και λεπτό χαμόγελο πίσω από τις λέξεις, «ο ιάπωνας ραψωδός δεν εγκαταλεί­πει ποτέ τον επικό τόνο και το επιτηδευ­μένο ύφος». Εκεί «όπου αντηχεί σαν φαν­φάρα η χαρού­μενη έκ­φραση του τροβαδού­ρου, δεν ακούμε εδώ παρά τη μελαγ­χολική προφορά του απογοη­τευ­μένου βου­διστή: “Ο γεν­ναίος άν­δρας [κι αυ­τός] καταλήγει να καταρ­ρέει ούτε λίγο ούτε πολύ όπως η σκόνη στον άνεμο”».

Για περαιτέρω μελέτη

Γύρω από το Το Διήγημα του Χόγκεν· Το Διήγημα του Χέιτζι

Παραθέματα

«[…] τη νύχτα αυ­τής της ημέρας, περί την ώρα του Σκύλου, τελικά εξαφανίστηκε.

Άν­θος ροδακινιάς, το πρόσωπό του δεν είχε υποστεί ακόμη τις προσβολές των ανοι­ξιάτικων ομιχλών· και ωστόσο, ευαί­σθητη ορ­χιδέα που δέχτηκε επίθεση από τις φθινοπωρινές ομίχλες, είχε με τη δροσιά του πρωινού εξαφανιστεί. Μόλις ήταν στο δέκατο έβδομο έτος της ηλικίας του όταν συνέβη το αδια­νόητο ατύχημα. Ο άν­θρωπος βεβαί­ως, γέρος ή νέος, για τίποτα δεν εί­ναι βέβαιος, έλεγαν, και το Απαγορευ­μένο Παλάτι ήταν βυθισμένο στο πέν­θος.»

Le Dit de Hôgen ; Le Dit de Heiji (Το Διήγημα του Χόγκεν· Το Διήγημα του Χέιτζι), μετάφρ. από τα ια­πωνικά René Sieffert, Παρίσι: Publications orientalistes de France, 1976· επανέκδ. Lagrasse: Verdier, σειρά «Verdier poche», 2007.

Γύρω από το Το Διήγημα των Χεϊκέ

Παραθέματα

«祇園精舎の鐘の声、諸行無常の響きあり。娑羅双樹の花の色、盛者必衰の理をあらはす。驕れる人も久しからず、ただ春の夜の夢のごとし。猛き者もつひにはほろびぬ、ひとへに風の前の塵に同じ。»

平家物語 στο Wikibooks 日本語, [δια­δικτυα­κά], πρόσβαση 26 Σεπτεμ­βρίου 2025.

«Του μοναστηριού Γκιόν ο ήχος της καμπάνας, της παροδικότητας όλων των πραγ­μάτων εί­ναι η αντήχηση. Των δέντρων shara⁶Στα σαν­σκριτικά sāla (साल) ή śāla (शाल). Δέντρο των τροπικών και υπο-ιμαλαϊκών περιο­χών της Ιν­δίας. Εί­ναι ιερό στον βου­δισμό, του οποίου η κοι­τίδα βρίσκεται σε αυ­τές τις ίδιες περιο­χές: στηριζόμενη σε ένα sāla η Μάγια θα είχε γεν­νήσει τον μελ­λοντικό Βού­δα, και εί­ναι επίσης ανάμεσα σε δύο από αυτά τα δέντρα που ο τελευ­ταίος θα είχε σβήσει. το χρώμα των λου­λου­διών αποδει­κνύει ότι ό,τι ευ­ημερεί αναγκαστικά παρακ­μάζει. Ο υπερήφανος, βεβαί­ως, δεν διαρ­κεί, ακριβώς όμοιος με το όνειρο μιας ανοι­ξιάτικης νύχτας. Ο γεν­ναίος άν­δρας ομοίως καταλήγει να καταρ­ρέει ούτε λίγο ούτε πολύ όπως σκόνη στον άνεμο.»

Le Dit des Heiké (Το Διήγημα των Χεϊκέ), μετάφρ. από τα ια­πωνικά René Sieffert, Παρίσι: Publications orientalistes de France, 1976· επανέκδ. Lagrasse: Verdier, σειρά «Verdier poche», 2012.

«Ακούμε να δονεί­ται η φωνή της καμπάνας του ναού Γκουιόν επαναλαμ­βάνοντας: “Όλα εί­ναι ασταθή σε αυ­τόν τον κόσμο. Η λάμψη του άν­θους της τέκας δια­κηρύσ­σει ότι οι πιο αν­θηροί πηγαί­νουν αναπόφευ­κτα στην καταστροφή. Οι υπερήφανοι δεν επιμένουν για πολύ και η ζωή τους δεν εί­ναι παρά το όνειρο μιας ανοι­ξιάτικης νύχτας. Οι γεν­ναίοι πολεμιστές κι αυ­τοί υποκύπτουν, όμοιοι με φλόγα εκτεθει­μένη στον άνεμο”.»

Épisodes du Heiké monogatari (Επει­σόδια από το Χεϊκέ μονογκατάρι), μετάφρ. από τα ια­πωνικά Gotô Sueo και Maurice Prunier, πρόλογος Sylvain Lévi, Παρίσι: E. Leroux, 1930.

«Ο ήχος των καμπάνων του Γκιον­σότζα εί­ναι σαν την ηχώ της παροδικότητας των πραγ­μάτων. Η απόχρωση των λου­λου­διών της τέκας δεί­χνει ότι αυ­τοί που αν­θίζουν πρέπει να ταπει­νωθούν. Στην πραγ­ματικότητα, η δύναμη των υπερήφανων δεν διαρ­κεί παρά μια στιγ­μή, όπως το ονει­ροπόλημα ενός ανοι­ξιάτικου βραδιού. Οι μεγάλοι καταστρέφονται στο τέλος, δεν εί­ναι παρά σκόνη που παρασύρεται από τον άνεμο.»

Katô, Genchi, Le Shintô : religion nationale du Japon (Το Σίντο: εθνική θρησκεία της Ια­πωνίας), μετάφρ. από τα ια­πωνικά από τον Γαλ­λο-ια­πωνικό Οίκο του Τόκιο, Παρίσι: P. Geuthner, 1931.

«Όλα εί­ναι ασταθή σε αυ­τόν τον κόσμο, λέει ο τρεμάμενος ήχος της καμπάνας του Ιε­ρού Ναού. Οι πιο αν­θηροί πηγαί­νουν αναπόφευ­κτα στην καταστροφή, δια­κηρύσ­σει η λάμψη των λου­λου­διών sāla. Οι ισχυροί υπερήφανοι δεν επιμένουν για πολύ, και η ζωή τους δεν εί­ναι παρά το όνειρο μιας ανοι­ξιάτικης νύχτας. Οι γεν­ναίοι πολεμιστές καταλήγουν να χάνονται, όμοιοι με φλόγα εκτεθει­μένη στον άνεμο.»

Satô, Teruo, «Le pathétique dans la Chanson de Roland et dans le Heike-monogatari : essai de comparaison thématique» (Το παθητικό στο Τραγούδι του Ρολάν­δου και στο Χεϊκέ-μονογκατάρι: δοκίμιο θεματικής σύγκρισης), Boletín de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona, τόμ. 31, 1966, σ. 273-279. (RACO (Revistes Catalanes amb Accés Obert)).

«Αν ο ήχος της καμπάνας του ναού Γκι-ον εί­ναι η ηχώ των αν­θρώπινων περιπετειών, η παροδική λάμψη των λου­λου­διών των δύο δέντρων sara δεί­χνει ότι κάθε ευ­ημερία έχει την παρακμή της. Οι υπερήφανοι δεν επιμένουν για πολύ· η ζωή τους εί­ναι σαν το όνειρο μιας καλοκαι­ρινής νύχτας. Οι πολεμιστές επίσης καταλήγουν να πέφτουν· μοιάζουν με λάμπα εκτεθει­μένη στον άνεμο.»

Heike monogatari : récits de l’histoire du Japon au 12^e siècle (Χεϊκέ μονογκατάρι: αφηγήσεις από την ιστορία της Ια­πωνίας τον 12ο αιώνα), μετάφρ. από τα ια­πωνικά François Auguste Turrettini, Γενεύη: H. Georg· Παρίσι: E. Leroux· Λον­δίνο: Trübner and Co, 1873-1875.

«Αν ο ήχος της καμπάνας του ναού Γκιόν εί­ναι η ηχώ των αν­θρώπινων περιπετειών, η παροδική λάμψη των λου­λου­διών των δέντρων δεί­χνει ότι κάθε ευ­ημερία έχει την παρακμή της. Οι υπερήφανοι δεν επιμένουν για πολύ· η ζωή τους εί­ναι σαν το όνειρο μιας καλοκαι­ρινής νύχτας. Οι πολεμιστές επίσης καταλήγουν να πέφτουν· μοιάζουν με λάμπα εκτεθει­μένη στον άνεμο.»

Bousquet, Georges, «Le Japon littéraire» (Η λογοτεχνική Ια­πωνία), Revue des Deux Mondes, Οκτώβριος 1878.

«Ο ήχος της καμπάνας του Γκιόν αποδίδει την ηχώ της παροδικότητας όλων των πραγ­μάτων. Οι αποχρώσεις των λου­λου­διών της τέκας λένε ότι αυτά που αν­θίζουν πρέπει να μαραθούν.

Ναι, οι γεν­ναίοι δεν εί­ναι παρά για μια στιγ­μή, σαν ένα όνειρο του βραδιού την άνοι­ξη. Οι δυνατοί καταλήγουν να καταστραφούν, εί­ναι όπως η σκόνη κάτω από τον άνεμο.»

Habersetzer, Gabrielle και Habersetzer, Roland, «Heike-monogatari» στο Encyclopédie des arts martiaux de l’Extrême-Orient (Εγκυκλοπαί­δεια των πολεμικών τεχνών της Άπω Ανατολής), Παρίσι: Amphora, 2000.

«Του μοναστηριού Γκιόν / η καμπάνα ψιθυρίζει // ότι κάθε πράξη αυ­τού του κόσμου / δεν εί­ναι παρά ματαιότητα. // Και το χρώμα των λου­λου­διών / των δέντρων shara // αποδει­κνύει ότι όλοι οι ζωντανοί / εί­ναι πάντα καταδικασμένοι να πεθάνουν. [κενό]»

«Heike monogatari» στο Encyclopédie de la littérature [Garzanti] (Εγκυκλοπαί­δεια της λογοτεχνίας [Γκαρ­τζάντι]), μετάφρ. από τα ιταλικά, Παρίσι: Librairie générale française, 2003.

Λήψεις

Ηχητικές εγγραφές

• Μερική ανάγνωση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον Olivier Martinaud, στη μετάφραση του René Sieffert. (France Culture).
• Ο Robert Klaus Heinemann σχετικά με Το Διήγημα των Χεϊκέ. (Université de Genève (UNIGE)).

Τυπωμένα έργα

• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini (1873). (Bibliothèque nationale de France (BnF)).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini (1873), αντίγραφο. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini (1873), αντίγραφο 2. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini (1873), αντίγραφο 3. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini (1873), αντίγραφο 4. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini (1873), αντίγραφο 5. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878). (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 2. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 3. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 4. (Canadian Libraries).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 5. (Canadian Libraries).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 6. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 7. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 8. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 9. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 10. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 11. (Bibliothèque nationale de France (BnF)).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 12. (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον François Auguste Turrettini, αναθεωρημένη από τον Georges Bousquet (1878), αντίγραφο 13. (American Libraries).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τους Gotô Sueo και Maurice Prunier (1928). (Bibliothèque nationale de France (BnF)).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τους Gotô Sueo και Maurice Prunier (1928), αντίγραφο. (Bibliothèque nationale de France (BnF)).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τους Gotô Sueo και Maurice Prunier (1931). (Bibliothèque nationale de France (BnF)).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον Michel Revon (1910). (Bibliothèque nationale de France (BnF)).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον Michel Revon (1918). (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον Michel Revon (1923). (Google Livres).
• Μερική μετάφραση του Διηγήματος των Χεϊκέ από τον Michel Revon (1928). (Google Livres).

Βιβλιογραφία

• Bousquet, Georges, Le Japon de nos jours et les Échelles de l’Extrême-Orient (Η Ια­πωνία των ημερών μας και οι Σκάλες της Άπω Ανατολής), τ. I, Παρίσι: Hachette, 1877. (Google Livres).
• Brisset, Claire-Akiko, Brotons, Arnaud και Struve, Daniel (επιμ.), De l’épopée au Japon : narration épique et théâtralité dans Le Dit des Heike (Από το έπος στην Ια­πωνία: επική αφήγηση και θεατρικότητα στο Διήγημα των Χεϊκέ), Παρίσι: Riveneuve éditions, 2011.
• Golliau, Catherine (επιμ.), L’Esprit du Japon (Το Πνεύμα της Ια­πωνίας), Le Point Références, αρ. 80, Απρίλιο­ς-Μάιο­ς-Ιού­νιος 2020.
• Hérail, Francine, Histoire du Japon : des origines à la fin de l’époque Meiji (Ιστορία της Ια­πωνίας: από τις απαρ­χές έως το τέλος της εποχής Μέιτζι), Παρίσι: Publications orientalistes de France, 1986.
• Hoffmann, Yoel, Poèmes d’adieu japonais : anthologie commentée de poèmes écrits au seuil de la mort (Ια­πωνικά αποχαι­ρετιστήρια ποι­ήματα: σχολια­σμένη αν­θολογία ποι­ημάτων γραμ­μένων στο κατώφλι του θανάτου), μετάφρ. από τα αγ­γλικά Agnès Rozenblum, Malakoff: A. Colin, 2023.
• Satô, Teruo, «Le pathétique dans la Chanson de Roland et dans le Heike-monogatari : essai de comparaison thématique» (Το παθητικό στο Τραγούδι του Ρολάν­δου και στο Χεϊκέ-μονογκατάρι: δοκίμιο θεματικής σύγκρισης), Boletín de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona, τόμ. 31, 1966, σ. 273-279. (RACO (Revistes Catalanes amb Accés Obert)).
• Sieffert, René, «Le Dit des Heiké : une grande épopée sur le petit écran» (Το Διήγημα των Χεϊκέ: ένα μεγάλο έπος στη μικρή οθόνη), Le Courrier de l’UNESCO, τόμ. 38, αρ. 8, 1985, σ. 2. (UNESCO).
• Struve, Daniel και Tschudin, Jean-Jacques, La Littérature japonaise (Η Ια­πωνική Λογοτεχνία), Παρίσι: Presses universitaires de France, 2008.